Aracena, gelegen in de provincie Huelva, is de hoofdstad van de gelijknamige regio en de Sierra de Aracena, een betoverend natuurpark met weelderige bossen, dehesas en pittoreske beekjes. Het is een ideale omgeving voor veeteelt, vooral voor het fokken van het Iberische varken, dat hier optimale omstandigheden vindt.

Het historische stadscentrum, vol met monumenten en uitgeroepen tot Cultureel Erfgoed, strekt zich uit aan de voet van het oude kasteel en de Priorale Kerk van Onze-Lieve-Vrouw van het Grootste Verdriet, met behoud van de minaret van de voormalige moskee. Naast deze kerk en vele andere die het erfgoed van Aracena vormen, staat de Grot van de Wonderen centraal, een van de meest fascinerende karstische complexen in Spanje.

De vroegste menselijke nederzettingen in het huidige gebied van Aracena dateren uit het Chalcolithicum. Met name megalithische structuren en nederzettingen gevonden in de Grot van de Mora (gehucht Umbría). De overvloed aan mineralen in de regio leidde tot de vestiging van gemeenschappen tijdens de Bronstijd.

Een opvallende plek uit deze tijd is het nederzetting "El Castañuelo", waar twee verschillende culturen te onderscheiden zijn, één uit de Bronstijd (2e millennium v.Chr.) en de andere uit de IJzertijd (midden van het 1e millennium v.Chr.).

Ook waren de mijnbouwexploitaties de reden voor Romeinse nederzettingen vanaf de 1e eeuw v.Chr. in het gebied dat bekend staat als Baetutia Céltica. Het Romeinse nederzettingspatroon was gebaseerd op kleine agrarische kernen, die de voorloper zouden zijn van de oorsprong van Aracena en zijn dorpen.

Het bereikte zijn hoogtepunt tijdens de periode van het Hoge Keizerrijk, maar duurde voort tot de 5e-7e eeuw n.Chr., in de zogenaamde late-Romeinse of Visigotische periode.

Op de heuvel van het Kasteel van Aracena is een belangrijke islamitische nederzetting gedocumenteerd met overblijfselen uit de kalifaatperiode (10e eeuw), de Taifas-koninkrijken (11e eeuw) en de Almohad-periode (12e-13e eeuw).

Volgens de volkstraditie, gebaseerd op historici uit de 18e en 19e eeuw, ondersteunt het de mythe van de aanwezigheid van de Tempeliers, maar dit is historisch niet bevestigd. Het wordt geïnterpreteerd dat de naam van de islamitische nederzetting Qatrašāna zou zijn, genoemd in de documentaire bronnen uit de Andalusische tijd samen met andere bergdorpen zoals al-Munastīr (Almonaster) en Awrūš (Aroche).

De verovering van Portugal in het midden van de 13e eeuw, door de Orde van het Ziekenhuis, leidde tot de bouw van het kasteel. Deze omstandigheid leidde tot het Conflict van Algarbe, aangezien het dorp werd opgeëist door het koninkrijk Castilië en León.

Het geschil met Portugal werd pas opgelost met de ondertekening van de Verdragen van Badajoz in 1267 en Alcañices in 1297, waardoor Aracena tot Castilië ging behoren als koninklijk land en werd geïntegreerd in het Raadschap van Sevilla. Het kasteel van Aracena maakte deel uit van de zogenaamde "Banda Gallega", een reeks versterkingen die Sevilla beschermden tegen mogelijke Portugese binnendringingen.

Aracena was een "niet-versterkte" stad op de heuvel tijdens de middeleeuwen, maar na verloop van tijd breidde de bevolking zich uit en veroverde het dal aan zijn voeten. Van alle inwoners was de helft verspreid over meer dan 30 dorpen in de hele regio.

Sommige van deze dorpen veranderden tijdens de moderne en hedendaagse periodes in zelfstandige gemeenten, terwijl andere verdwenen. Tijdens de 15e en 16e eeuw was het centrum van de bevolking de Plaza Alta, waar het stadsbestuur en de Parochiekerk van de Hemelvaart werden gebouwd.

De stedelijke uitbreiding ging door naar de Mudéjar-ermitages (San Pedro, Santa Lucia, San Roque en Santo Domingo) gelegen op de wegen naar Huelva, Portugal, Extremadura en Sevilla, waardoor het huidige stedelijke landschap van Aracena ontstond.

Tijdens de Moderne Tijd kende het een grote ontwikkeling, wat resulteerde in bevolkingsgroei en stedelijke uitbreiding, zoals blijkt uit de oprichting van de dominicaanse en karmelietenkloosters. In de 17e eeuw werd het een Heerlijkheid onder het gezag van de Hertog van Olivares, en later viel het onder de graaf van Altamira, die zichzelf Prins van Aracena noemde.

Opmerkelijke figuren uit deze tijd waren de humanist Benito Arias Montano, die in 1597 in Aracena een leerstoel Latijn stichtte, een cultureel centrum tot het einde van de 19e eeuw, en Sor Maria de la Trinidad, mystica en dichteres, oprichtster in 1671 van het Klooster van Jezus, Maria en Jozef.

Na de crisis veroorzaakt door de Restauratieoorlog, met Portugal, volgde er een herstel in de 18e eeuw dat tot uiting kwam in de volkse architectuur van de historische wijk.

In 1833, met de nieuwe administratieve verdeling, werd Aracena afgescheiden van Sevilla en werd het onderdeel van de provincie Huelva. Aan het einde van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw kreeg Aracena een sterke impuls die zich uitte in stedelijke ontwikkeling. Met de bouw van herenhuizen en gebouwen ontworpen door de beroemde architect Aníbal González, zoals het stadhuis van Santa Catalina, het Casino van Arias Montano, de Plaza de Abastos en de woningen van Aracenilla.

De ontdekking in 1850 van de Grot van de Wonderen, en de daaropvolgende toeristische ontwikkeling in 1914, maakten van Aracena de pionier van het ondergrondse toerisme in het land. Een groot deel van deze impuls aan het begin van de 20e eeuw is te danken aan de figuur van Francisco Javier Sánchez Dalp, die de titel van Markies van Aracena droeg.

De burgeroorlog en de daaropvolgende autarkische periode, tot eind jaren 50, markeerden de crisis van het agrarische kapitaal en de primaire sector van de regionale economie. Op dit moment vonden er belangrijke veranderingen plaats in de sociale structuur en transformeerde Aracena in een dienstverlenende stad.

Verbeterde wegverbindingen en de verklaring van het natuurpark Sierra de Aracena y Picos de Aroche als beschermd natuurgebied maakten van Aracena en zijn dorpen een toeristische topbestemming waar traditioneel en modern in perfecte harmonie samenkomen.

Een voorbeeld hiervan is het Museum voor Hedendaagse Kunst in de Open Lucht "Andalusië". Dit museum is gelegen in de straten en pleinen van de historische wijk. In 1956 werd Aracena uitgeroepen tot stad van toeristisch belang en sinds 2006 is het een toeristische gemeente van Andalusië, als de eerste gemeente in de provincie Huelva met deze erkenning.